Langflestir unglingar verja umtalsverðum tíma á samfélagsmiðlum í gegnum snjallsíma sína. Flestir foreldrar fylgjast vel með síma-, tölvu- og netnotkun barna sinna, að skjátími sé við hæfi og efnið í samræmi við aldur og þroska. Einhverjir foreldrar láta hvort tveggja afskipt, að hluta til eða öllu leyti. Færst hefur í aukana að börn niður í átta ára gömul hafi óheftan og stundum eftirlitslausan aðgang að Neti.
Undanfarin misseri hafa kvartanir unglinga yfir kvíða og vanlíðan aukist og styðja rannsóknir aukna vanlíðan þeirra. Þegar leitað er orsaka kemur oft í ljós að skjátímanotkun barna er óhófleg yfir daginn og jafnvel fram á nótt. Börn sem fá ekki nægan svefn eru verr í stakk búin til að mæta verkefnum og kröfum daglegs lífs. Þreyta og of lítill svefn eru áhættuþættir fyrir andlega vanlíðan.
Margt af því sem börn gera og sjá á skjánum getur auðveldlega valdið spennu, streitu og pirringi. Samskipti barna á samfélagsmiðlum stýra iðulega líðan þeirra frá degi til dags. Tölvuleikir geta einnig stjórnað líðan barns. Gangi illa í leiknum verður barnið reitt og pirrað en gangi vel er barnið glatt og kátt. Samskipti á netinu, tölvuleikir og skjánotkun hafa oft mikið aðdráttarafl og þegar barnið er ekki með símann í návígi eða við tölvuna myndast eirðarleysi, pirringur og jafnvel kvíði. Þegar skjárinn hefur tekið völdin verða aðrir hlutir daglegs lífs oft grámyglulegir.
Rannsóknir hafa einnig sýnt að óhófleg og stjórnlaus skjánotkun dregur úr áhuga barns á námi og skólaástundun. Jafnvel tómstundir og samvera með fjölskyldu og vinum sem áður þótti skemmtileg, minnkar og verður leiðinleg. Óhófleg skjánotkun getur aldrei komið í staðinn fyrir vini og vináttu. Barn sem hefur tengst skjá í óhófi er hætt við að einangrast frá vinum og félögum sínum. Einnig hefur verið sýnt fram á neikvæð áhrif óhóflegrar skjánotkunar á nám og lestraráhuga. Samhliða snjallsímanotkun er viss hætta á að áhugi barns á lestrarnámi og lestri bóka dvíni. Til að hafa ánægju af lestri og fá áhuga á lestri þarf barnið að geta lesið og skilið það sem það les.
Mótvægisaðgerðir til verndar
Það er reynsla mín sem sálfræðingur að þegar foreldrum er veitt ráðgjöf taka þeir henni vel og þiggja gjarnan leiðbeiningar. Stundum má skynja vanmátt þeirra sérstaklega ef barnið hefur lengi haft óheftan og jafnvel eftirlitslausan aðgang að neti í gegnum síma eða tölvu. Í þeim tilfellum treysta foreldrar sér stundum ekki til að setja reglur af ótta við að barnið bregðist illa við, eigi að fara að setja þeim mörk hvað varðar skjá- og netnotkun. Það gæti því verið mjög hjálplegt ef skólinn hefði reglulega fræðslu sem þessa á sinni könnu til að styðja foreldra í uppeldishlutverkinu. Kenna þarf börnum að umgangast Netið af varúð, vanda tjáskipti sín á samfélagsmiðlum og varast allar myndsendingar sem geta valdið misskilningi eða sárindum. Foreldrar eru þeir einu sem geta sett viðeigandi mörk og reglur um skjánotkun í samræmi við aldur, þroska og námslega stöðu.
Klám og barnaníðingar á Netinu
Á netinu leynist hættulegt efni. Þar er einnig hættulegt fólk, fólk sem hefur þann ásetning að misnota börn. Sterkasta forvörnin gegn slíkri vá er eftirlit, að foreldrar fylgist með hvað barnið er að skoða á skjánum og geti þá rætt við það um hvað þarf að varast og hvar hætturnar liggja. Hægt er einnig að notast við netvara af ýmsu tagi sem koma í veg fyrir að börn villist þangað sem þau eiga ekki erindi. Hvað sem því líður eru foreldrar í bestu stöðunni til að fræða börn sín um Netið og þeir einu sem eiga þess kost að fylgjast með netnotkun barna sinna frá degi til dags. Upplýst barn á aukna möguleika á að greina atferli og framkomu, hvað sé innan eðlilegra marka og hvað ekki. Barn sem fengið hefur tilheyrandi fræðslu þekkir frekar birtingarmyndir þess sem er óviðeigandi og skaðlegt.
Netið er orðið hluti af lífi okkar flestra og fæstir geta hugsað sér tilveruna án þess. Við þurfum að læra að lifa í þessum nýja veruleika. Á Netinu er mikill fjölbreytileiki; fegurð, ljótleiki, gleði, sorg og allt þar á milli. Netið er eins og stórborg. Í stórborg þarf leiðsögn enda margt að varast. Barni er ekki sleppt efnieftirlitslausu í stórborg og sama á að gilda um Netið. Með fræðslu og eftirliti geta börnin glöð nýtt Netið til góðs og umfram allt umgengist það án þess að skaðast.
Birt í Morgunblaðinu 10. október 2024